دکتر ابراهیم فیاض

جغرافیای معرفتی و نوآوری

1. جغرافیای معرفتی را اگر (تعامل شناخت و جغرافیا) یا (پرا کنش معرفتی ) را با توجه به جغرافیا بدانیم ، در دنیای امروز کمتر مورد بحث قرار گرفته و آنچه مطرح شده فقط (جغرافیای فرهنگی ) است و سعی می کنند در همان جغرافیای فرهنگی به چارچوب شناختی داخل یک فرهنگ پرداخته شود، چرا که متن و بطن فرهنگ ، (شناخت و اپیستمه )آن می باشد.
2. آنچه سبب فرار از جغرافیای معرفتی شد، بهانه استفاده (حکومت فاشیسم ) از آن بود که برای جلوگیری از فاشیسم بایستی از رابطه شناخت ، جغرافیا و مطالعه آن دوری کرد. ((انقلاب معرفتی ) که بعد ازجنگ جهانی دوم در جهان رخ داده بسیار قابل مطالعه است )، چرا که (ملی گرایی شناختی و نژادی ) رخ می دهد و جغرافیای فرهنگی نیزیک علم حاشیه ای در جهان امروز است .
ادامه مطلب...

علم کلام و نوآوری

1. (علم کلام) یکی از (علوم بنیادی ادیان) است که به عنوان واسطه ای بین (دین و دانش های بشری)، روابط این دو را بازگو و سعی می کند دین را در مقابل (دانش های زمانی و مکانی بشری) از نظرتطابق با زمان و مکان قابل تفسیر کند تا زمینه سریان و جریان دین در(جامعه و فرهنگ سیال بشری) فراهم گردد. پس (مرگ و زندگی و رکودو نوآوری) هر دین، مشروط به علم کلام آن دین و (حضور و عدم حضوراجتماعی دین) نیز بسته به کلام می باشد.
2. علم کلام همانطور که از نام آن پیداست، یک (علم ارتباطی) است،چرا که در پی بیان حقانیت خود از طریق استدلال و گفت و گو درباره دین و ادیان دیگر است. پس (پردازش اطلاعات) کلامی به گونه ای است که بتواند به استدلال بپردازد و (رقیب معرفتی) به عنوان یک شاخص مهم در ذهن کلامی است که بتواند برابر آن (برهان سازی) کند. از این روعلم کلام یک علم ارتباطی است و (ارتباط دانش) آن را شکل محتوایی و صوری می بخشد.
ادامه مطلب...

فقاهت و نوآوری

1. اگر فقاهت را مهم، عمیق و همه جانبه دین بدانیم (لیتفقهوا فی الدین)، پس فقاهت یک (علم زندگی محور) می باشد چون زندگی انسان دارای یک کل و تمام می باشد تا بتواند به عنوان زندگی مطرح باشد، چرا که زندگی بدون یک نظام منسجم و پویا، زندگی نیست.بنابراین فقه به عنوان یک دانش زندگی محور، بایستی همه جانبه باشدتا کل زندگی انسانی را در بر بگیرد.
2. بعد از تفقه یک نوع فرآیند ارتباطی عام طراحی می شود که در قالب (رجوع و برگشت به قوم) و به عنوان یک فرهنگ عام و جامعه می باشد،چرا که قوم یک واحد فرهنگی اجتماعی و در یک کلام یک زندگی تمام می باشد و فقیه برگشت کننده بایستی یک طرح کامل برای زندگی قوم خود که دینی باشد ارائه دهد. به همین دلیل دین با کل قومیت مخالف نیست، بلکه با فسادهای آن مخالفت می کند.  ادامه مطلب...

دو نوآوری رقیب

1. (زندگی پویایی ست)، چرا که حیات و زندگی جز به پویایی، معنا دارنمی شود و فرهنگ که نرم افزار زندگی است نیز پویا خواهد بود. پس (فرهنگ آرام و غیر پویا، فرهنگ مرده است) و فرهنگ بدون نوآوری،فرهنگ راکد است که جز انفعال و تأثیر پذیری ندارد، تا آنجا که فرهنگی ویروسی و مریض و سخت بیمار و رو به موت خواهد شد.
2. ساز و کار پویایی فرهنگ با (ارتباطات و رسانه)، ارتباط مستقیم دارد. نوع (سیاستگذاری ارتباطی ـ رسانه ای)، با پویایی فرهنگ وزندگی ارتباط تنگاتنگ دارد. زندگی پویاست و بایستی ارتباط و رسانه بازندگی و کم و کیف پویایی آن تنظیم شود، به گونه ای که (عدم تنظیم زندگی با رسانه و ارتباطات) بحران زاست. اگر زندگی بر رسانه وارتباطات پیشی گیرد، رکود می زاید و اگر رسانه و ارتباطات بر زندگی پیشی گیرد، بحران می زاید.
3. زندگی که فرهنگ می زاید و فرهنگ ارتباطات و ارتباطات رسانه را،حال اگر زندگی که با واسطه غریزه به وجود می آید و پویایی می پذیرد،توانست نشانه های خود را خلق کند تا بتواند غریزه را مشروع و نظام یافته، ارضا کند، تمدن به وجود می آید و اینگونه ارتباطات و رسانه انگیخته از زندگی در قالب تمدنی بحران زاست، نیست و بر پویایی فرهنگ و زندگی می افزاید.
4. زمانی که تمدن و ارتباطات و رسانه مبتنی بر آن، بر پویایی فرهنگی خود می افزاید یک حالت (لبریزی فرهنگی) رخ می دهد که به دیگرفرهنگ ها در یک (ارتباط میان فرهنگی)، تأثیر می گذارد و آنها دچارپویایی می کنند و این پویایی به صورت (انقطاع فرهنگی) و (انفصال تمدنی) عمل می کند که فرهنگ های دیگر را بحرانی یا راکد می کند(مثل جنگ سنت و مدرنیسم در جوامع غیر غربی).
5. (بازیابی فرهنگ های مورد هجوم ارتباطی ـ رسانه ای) یکی ازاساسی ترین سیاستگذاری در آنهاست که بایستی توسط رهبران جوامع مذکور انجام شود. ولی این با یک مشکل و مسئله و معضل بزرگی روبروست و آن اینکه جوامع مورد هجوم دچار (تن پروری و رکود و یابحران) می شوند و این رکود و بحران، آنها را به سوی (تقلید و نوآوری وارداتی و سطحی) می کشاند که به (تجدد یا توسعه و یاجهانی شدن)مشهور است.
6. در این وضعیت، رسانه ها و ارتباطات در این جوامع بر زندگی پیشی می گیرند و زندگی دچار (هیجان های مجازی) می شود و این هیجان های مجازی، انسان ها را (منتقد افراطی) به فرهنگ و تمدن خود می کشاند، به گونه ای که بر (ویران سازی) تمدنی و فرهنگی می کشاند و این ویران سازی نام (پیشرفت) به خود می گیرد و(انسان های معلق) می آفریند که این (تعلیق فرهنگی ـ تمدنی)،انسان ها را به سوی (نوآوری تقلیدی فزآینده) خواهد رساند و این نوآوری فرآیندی به (مرگ فرهنگی و تمدنی) می انجامد که جهانی شدن در پی آن است.
7. از زمان ورود رسانه های جمعی و تأثیر گذاری اجتماعی آنها، (رسانه و تجدد) و (رسانه و توسعه) و (رسانه و جهانی شدن) وارد مقوله علوم اجتماعی و انسانی شد و این مقوله ها، همه و همه، (تقدم رسانه برزندگی) ترسیم می کردند و معتقد بودند که بایستی رسانه افسار زندگی دردست گرفته و زندگی را به اهداف (صاحبان رسانه) نزدیک کنند. پس زندگی را تقلیل به مقوله های خود ساخته کرده و (زندگی غیر انسانی) برجوامع انسانی مسلط کردند و انسان ها دچار (بیگانگی و مسخ انسانی)شدند.
8. در مقابل این رسانه های مسلط و همگانی یک نوع ارتباطات ورسانه های مرتبط با آن مطرح شدند که به (ارتباطات انسانی) مشهورشد و رسانه های خودش بر اساس انسان و زندگی او بنا کرد مثل (رسانه های شفاهی) و روبرو تا رسانه های جمعی. در این ارتباطات یک نوع (مردم محوری) وجود دارد که در مقابل (جامعه محوری رسانه های جمعی) واقع می شود و در بعد روشی به (مخاطب محوری) دست یازیده می شود که (مردم) می باشند.
9. نوآوری بر اساس ارتباطات انسانی یک نوع نوآوری مردمی و انسانی و زندگی محور است در نتیجه سبب غفلت و بیگانگی و انحطاط انسانی نمی شود و یک نوع (نوآوری درونی) است پس تحمیل از بیرون نمی شود و اینجاست که (اعتماد به نفس عمومی) تحقق پیدا می کند ویک (نوآوری تطابق یافته بومی) به وجود می آید. این نوآوری چون درونی است، (سریع و تراکمی) جوشش خود را شروع می کند و این نوآوری انقطاع فرهنگی و انفصال تمدنی ایجاد نمی کند، بلکه بر عکس،(وصل تمدنی و فرهنگی) را عمیق تر می کند.
10. برخورد این دو نوآوری در ایران از مشروطه تا حال ادامه دارد.(روشنفکری ایرانی) بر اساس (رسانه های جمعی)، یعنی مطبوعات درمشروطه شروع کردند و در نهایت به کتاب و سپس در دوران پهلوی به رادیو و تلویزیون رسید و روشنفکران از مشروطه تا حال به وسیله رسانه های مذکور بر انقطاع فرهنگی و انفصال تمدنی دست یازیدند و(عقب ماندگی) ایران را رقم زدند که در پناه (باز تولید استبدادشاهنشاهی) صورت می گرفت.
11. (روحانیت شیعه) با داشتن چارچوب معرفتی خاص خود، یعنی (عرف گرایی فقهی) یک نوع رسانه خاص خود را ترسیم کرد و آن ارتباطات مردمی و روبرو بود که با (فضا سازی خاص خود) در قالب معماری مساجد و حسینیه، آن را به وجود می آورد و این ارتباطات درتمامی اقشار اجتماعی سنی و جنسی گسترده و نافذ بود و تمامی (سطوح ارتباطی) را نیز پوشش می داد، چون روحانیت در نظام ارتباطی خود از (ارتباطات درون فردی) شروع می کرد و سپس به (ارتباطات جهانی) می رسید.
12. (انقلاب اسلامی) بر اساس رسانه های مذکور شروع شد و به گونه ای سریع رشد و به ثمر رسید که برای بسیاری ناباورانه بود به ویژه کسانی که به رسانه های جمعی به تحولات اجتماعی معتقد بودند ونوآوری آن را وجه خود ساخته بودند، یعنی روشنفکران به گونه ای که به مخالفت با انقلاب اسلامی و نوع ارتباطات حاکم بر آن برخاستند که کافی است (تاریخ رسانه ای بعد از انقلاب) مطالعه شود، که خودروحانیت بعد از انقلاب به ضرورت حکومت به طرف رسانه های جمعی رفت که متوجه مشکل این رسانه ها شده و در حال بازگشت به رسانه های سنتی خود مثل منبر می باشد و اصالت و مبنا به آن می دهد و (اخلاق وخود آگاهی) بر فرآیند ارتباطی و رسانه ای حاکم می کند و تأثیررسانه های جمعی را مشروط و محدود می سازند.

منبع: هفته نامه پگاه حوزه، شماره 232، خرداد 1387

چارچوب تئوریک دیپلماسی فرهنگی

1. آنچه امروز ترسیم می شود، فرمولی خاص در دیپلماسی است که عبارت است از: اقتصاد ــــ سیاست ـــ فرهنگ که همان هویت دیپلماسی در (نظریه جهانی شدن) است. آنچه در دیپلماسی فرهنگی پیشنهاد می شد، فرهنگ ــــ اقتصاد ـــــ سیاست.

2. در فرمول نخست، اقتصاد زیر بنای همه فعالیت های سیاسی است وبر دیپلماسی هم حکومت می کند. سرمایه داری چارچوب تئوریک این فرمول است که بنیاد وجودی خود را بر وجود تقاضا و سپس عرضه می داند. سیاست و دیپلماسی در این فرمول در جهت پاسداری ازتقاضاست. فرهنگ هم برای حفظ تقاضا به کار می رود.

 3. جهانی شدن، یعنی جهانی شدن تقاضا برای کالای سرمایه داری که بازمینه سازی سیاسی و حاکمیت فرهنگی سرمایه داری انجام می پذیرد وبه فرهنگ امریکایی یا فرهنگ پاپ یا فرهنگ مصرفی مشهور است، پس فرهنگ فرع بر سیاست و سیاست فرع بر اقتصاد است.

 4. در فرمول نخست، بنا بر آزادی است؛ آزادی در اقتصاد، آزادی درسیاست و آزادی در فرهنگ. آزادی در اقتصاد برای رشد در مصرف، تقاضا و عرضه و سپس به دست آوردن ارزش اضافی و آزادی در سیاست که از آن با دموکراسی یاد می شود. برای به دست آوردن مکانیسم قدرت برای آزادی اقتصادی است و با آزادی در فرهنگ، سنت ملی مخالف مصرف سرکوب و راه برای مصرف بیشتر هموار شود.

 5. در دیپلماسی یاد شده، ظلم محور اصلی است و مخالفت با عدالت، در مرکز واقع می شود، پس به دنبال اقتدار نهایی است و نیروی نظامی، مسابقه تسلیحاتی و جنگ طلبی در اولویت واقع است. تاریخ استعمار، استثمار و استحمار، تاریخ دیپلماسی مذکور است. ایدئولوژی برابری وآزادی در انقلاب فرانسه تا حال، همین نکته است.

 6. در فرمول دوم که فرمول انقلاب اسلامی است، فرهنگ محور اولیه است، چون اخلاق در محور اول واقع می شود و مرکز اخلاق اسلامی دربعد فردی و اجتماعی، عدالت است که در بعد فردی به تقوا مشهور است ودر بعد اجتماعی به عدالت اجتماعی.

 7. در فرمول دوم سیاست بر اساس اخلاق بنا می شود؛ به عبارت دیگرسیاست بر عدالت بنا می شود. عدالت فردی که در تقوای سیاستمداران تجلی می یابد و سیاستگذاری کلی و کلان را عدالت اجتماعی تشکیل می دهد، پس سیاست ما عین دیانت می شود.

 8. اقتصاد در نهایت، ابزاری در دست دولت اخلاق و کریمه است تابتواند، اقتدار لازم را برای اجرای فرهنگ انسانی اسلامی به دست آورد. رشد اقتصادی چون با عدالت همراه است، اخلاق را رواج می دهد. پس تضاد اخلاق و رشد اقتصادی و توسعه پیش نمی آید.

 9. حال که در چارچوب آینده جهانی روشن بشر، می توان گفت که (دیپلماسی عمومی)، اصطلاحی است که انگلوساکسون ها برای فرمول اول به کار می برند؛ ولی (دیپلماسی فرهنگی) اصطلاحی است که برای فرمول دوم به کار می رود و در سیاست و دیپلماسی رقیب در آینده است. پس باید دام پردازی آنها در باب اصطلاحات باشد، چون هر اصطلاح، بارتئوریک و نظریه های خاص خود دارد.

 10. دیپلماسی فرهنگ در یک چارچوب خاص تئوریک مطرح می شود و آن جهان میان فرهنگی است: (و ما ارسلنا من رسول الابلسان قومه لیبین لهم) که لازمه آن فهم جهانی فرهنگ ماست.

 پس مرحله نخست، مطالعات میان فرهنگی جهان است که با فهم مردمان سراسر جهانی شروع می شود و راه آن فهم عنصرهای رئیسه آنهاست که در رأس آن دین واقع است و سپس هنر، ادبیات، فلسفه ودانش های بومی آنها.

 11. پنج عنصر در مطالعه ارتباطات میان فرهنگی لازم دانسته شده است: دین، زبان، تاریخ، حکومت و خانواده که بنیاد اجرایی دیپلماسی فرهنگی را تشکیل می دهد. دین نظام معنایی زبان را تشکیل می دهد وزبان تاریخ را به وجود می آورد و تاریخ حکومت را به وجود می آورد وخانواده حکومت را شکل می دهد. پس می توان گفت که دیپلماسی فرهنگی یک طیف دارد که در دو سر دین و خانواده قرار دارد و دیگرعوامل، عوامل واسطه ای است. 

 12. دیپلماسی فرهنگی بر اساس زندگی بنا می شود که غایت نهایی آن صلح جهانی در پناه معنویت و عدالت جهانی است و زندگی عام ترین کلمه ای است که می توان برای توصیف امور به کار برد، پس دیپلماسی فرهنگی عام ترین دیپلماسی است که شامل تمامی دیپلماسی هامی شود، پس سازمان دیپلماسی فرهنگی سازمان جمع کننده دیگرسازمان های مربوط به دیپلماسی.

نظریه دیپلماسی شیعه

 1. اگر دیپلماسی را (رسیدن به سطحی از دانش که ما را بر تعامل بادیگران، توانا می سازد)، تعریف کنیم، مذاهب و ادیان، بزرگ ترین دیپلماسی سازان جهان می باشند؛ چرا که بزرگ ترین منبع دانش سازمیان فرهنگی، مذاهب و ادیان می باشند که بر اساس آن ارتباطات میان فرهنگی و بین المللی شکل می گیرد.
2. شیعه به عنوان یک مذهب که گستره تاریخی و جغرافیایی خاص خود را دارد و روابط خود را در طول زمانی شکل داده که در دیپلماسی رهبران آن در طول زندگی شان، تجلی نموده است، و چون فعالیت سیاسی داشته اند، پس دیپلماسی سیاسی نیز قابل دستیابی است، وچون دیپلماسی بر اساس دانش بنا می شود، پس دانش شناسی مذاهب بسیار ضروری است.
3. دیپلماسی یک نوع گفتگو و ارتباط می باشد، پس بالطبع دانش ارتباطات نیز می باشد و (ارتباط شناسی دیپلماسی) یکی از بحث های عمیق دیپلماسی می باشد، در نتیجه شیعه شناسی دیپلماسی بر اساس ارتباط شناسی شیعه بنا می شود و نظریه ای که بایستی ساخته شود براساس آن خواهد بود.
4. دیپلماسی یک (ارتباط دانش محور) می باشد، پس ترکیبی ازدانش و ارتباط، می تواند راهنمای دستیابی به دیپلماسی شیعه باشد؛ به عبارت دیگر (ارتباط شناسی دیپلماسی) بر اساس نوع دانش تولیدی دردرون یک مذهب می باشد و بر اساس رکود یا فوران دانش یک مذهب،دیپلماسی آن غیر فعال یا فعال خواهد شد.
5. شیعه دارای یک فلسفه تاریخ است که دانش خود را بر اساس آن شکل می دهد. فلسفه تاریخی که از عاشورا شروع می شود و به ظهورمنجی آخرالزمان منتهی می شود و حال آنکه شیعه در میانه آن ایستاده است و برای دستیابی به دانش به دنبال معنا یابی این فرآیند تاریخی می باشد و ارتباط شناسی خود را بر اساس این (دانش تولیدی) بنامی کند که از آن دیپلماسی شیعه تولید می شود.
6. نظریه سیاسی شیعه و دانش آن براساس (محبت) بنا می شود وسپس به عقلانیت عرفی می رسد و عقلانیت عرفی در چارچوب (محبت) بنا می شود (پس سکولاریسم و لائیسم دور می شود) ودیپلماسی شیعی نیز در همین چارچوب ساخته می شود. از طرفی چون دارای (محبت) است، نمی تواند نسبت به ارزش های انسانی بی تفاوت باشد، پس اصل اول دیپلماسی شیعه، امر به معروف و نهی از منکر است که در یک (ارتباطات شیعی) بنا می شود.
7. امر به معروف و نهی از منکر در یک فضای کلامی ـ فقهی شکل می گیرد و محبت ـ که جان کلام فقه شیعه است ـ بر امر به معروف و نهی از منکر حکومت می کند، در نتیجه خشونت های موجود در برخی از فرق اسلامی، در شیعه وجود ندارد و امر به معروف و نهی از منکر، سبب هنجارشکنی جامعه می شود، و آشوب اجتماعی و رادیکالیسم اجتماعی را به وجود نمی آورد.
8. امر به معروف و نهی از منکر، بابی از فقه شیعه است که تابع قواعدفقهی می باشد (حفظ نظام اجتماعی) مهم ترین اصل حاکم بر فقه شیعی است و تمامی احکام فقهی، زمانی که در معارضه با آن واقع می شوند، برای حفظ نظام اجتماعی کنار می رود و مصلحت گرایی به همین جهت در فقه شیعی، حاکم است و حاکم فاسد بر برون حاکم بودن،بهتر دانسته می شود، چون برای حفظ نظام اجتماعی، حاکم لازم است.
9. پس امر به معروف و نهی از منکر، با در نظر گرفتن قرارداد اجتماعی می باشد و امر به معروف و نهی از منکر زمانی شکل می پذیرد و به مرحله عمل می رسد که زمینه عملی شدن آن، فراهم باشد، در این صورت ازوجوب می افتد، چون امر به معروف و نهی از منکر بدون زمینه عملی شدن آن، سبب هرج و مرج و سقوط نظام اجتماعی می شود و فقه شیعی از آن به شدت دوری می کند.
10. از سوی دیگر، قراردادهای اجتماعی ملاک اصلی دیپلماسی شیعی واقع نمی شود، چرا که بدون امر به معروف و نهی از منکر، رکوداجتماعی به وجود می آورد و زمینه فساد عمومی را فراهم می کند، زیراسلامت ارتباطات و فرهنگ به پویایی همراه با ثبات (نه بحران) است، نه واقعیت گرایی افراطی که به رئالیسم سیاه تعبیر می شود و جامعه را بدون هدف خواهد کرد.
11. قعود و قیام ائمه شیعه (ع) در توازن بین امر به معروف و نهی ازمنکر و قراردادهای اجتماعی، تفسیر می شود. جنگ های امیرالمؤمنین علیه السلام (صفین و جمل و نهروان) در همین چارچوب می گنجد، به این علت که همه جنگ طلب ها، شکنندگان قرارداد اجتماعی، یعنی (بیعت) بودند و زمانی که حاکمیت می پذیرد بر پذیرش قرارداد اجتماعی تأکید می کند، هر چند امر به معروف و نهی از منکر را انجام می دهد.
12. صلح امام حسن (ع) با یک امیر طغیان گر؛ یعنی معاویه و محتوای این قرار داد صلح نیز بر نظریه شیعی دیپلماسی ؛ یعنی امر به معروف ونهی از منکر که ناظر بر قرارداد اجتماعی است، تأکید می کند و زمانی که معاویه قرارداد شکنی می کند و بر خلاف قرارداد عمل می کند، قیام امام حسین (ع) رخ می دهد و آن هم پس از دعوت مردم کوفه و برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر اتمام حجت می کند.
13. عدم قیام ائمه بعدی، و رد قیام های موردی توسط ائمه (ع) به همین دلیل بود (البته رد خود قیام ها نبود، بلکه عدم فایده آنها بود)؛ یعنی عدم خونریزی و عدم آشوب اجتماعی در تمامی ائمه اطهار یک مبنای اصلی بود، ولی آنها در اوج امر به معروف و نهی از منکر بودند، اذیت و آزارآنها توسط حکام ظالم دلیل بر این نکته بود.
14. امر به معروف و نهی از منکر، در قالب قراردادهای اجتماعی است که مبنای کل انبیاء و ائمه شیعه است که سبب می شود نظام های جهانی در جهان شناخته شوند و توجه مردم به آنها جلب می شود و جلب نظرمردم، مشروعیت آن نظام ها را ساقط می کند و سپس انقلاب اسلامی به وجود می آید و خشونت این نظام های جهانی است که سبب هجوم مردم بر آنها می شود و ساقط می شوند. تأکید امام خمینی بر انقلاب مردم بدون جنگ مسلحانه، همان رهیافت اصلی دیپلماسی شیعه است و امر به معروف و نهی از منکر جهانی توسط جمهوری اسلامی همراه با دیدن قرادادهای جهانی، دیپلماسی اصلی می باشد که گاهی به افراط؛ یعنی هنجار شکنی جهانی و گاهی به تفریط؛ یعنی رئالیسم سیاه و پذیرش ظلم جهانی منجر می شود.
منبع: هفته نامه پگاه حوزه، شماره 277